vrijdag 27 maart 2015

De Zoetwaterbotel




DE ZOETWATERBOTEL
Austropotamobius carreterensis

Spaans: Carreteras de Andalucíá
Nederlands: Zoetwaterbotel
Duits: Süsswasserbeutel
Frans: Carretère
Engels; Austro C.

Algemene soortbeschrijving
Pootloos rivierkreeftje met een relatief klein kopje en één schaar. Heeft geen poten en verplaatst zich door middel van het golven van de buikpantsersegmenten. Gebruikt de schaar niet alleen om larven te vangen, maar ook om zich in snelstromend water vast te houden aan een takje of steen. Het rugpantser is vaalgrijs tot vaalrood, de twee forse voelsprieten vaalblauw tot vaalrood, de kraaloogjes
egaal zwart. De botel kan zowel links- als rechtshandig zijn. Beide types komen in ongeveer gelijke aantallen voor.


Het volwassen mannetje
Het volwassen mannetje meet ca. 80 mm, de schaar 62 mm, in het geval van een alfa-mannetje tot wel 69 mm. Hij heeft een buikkleur die gedurende het gehele jaar robijnrood is.

Het volwassen vrouwtje
Lijkt op het mannetje, is echter lichtjes ronder van vorm en als volwassene ca 120 mm groot. Ze heeft een kleinere schaar dan het mannetje en haar buikje is lichtbruin, met een lichte beharing aan de onderzijde bij de staart. Verder zijn op het oog hoegenaamd geen markante verschillen zichtbaar.

De Chinese variant
Is iets geler van kleur, de diepzwarte oogjes zijn niet kogelrond. Het paringsgedrag is lichtjes anders, de gegevens hierover zijn helaas nog te summier.



Habitat Europa
Leeft nog uitsluitend in het nationaal park Sierra Nevada, Zuid-Oost Spanje, dit afhankelijk van de kompasstand van de berghelling op tussen 900 en 1200 meter boven de zeespiegel. Leeft daarbij uitsluitend in water dat zéér zuurstofrijk is, met name in stroomversnellingen alsmede in de
benedenlopen van watervallen. Wordt ook wel eens in rustiger water aangetroffen en zelfs op het droge, hoewel deze gevallen hoogst zeldzaam zijn. Vermoed wordt dat het hier om verdwaalde exemplaren gaat of wellicht om een botel die een roofvogel tijdens de vlucht per ongeluk heeft laten vallen.

Paringsgedrag
Het vrouwtje is uitsluitend en chasse wanneer de buitentemperatuur 16 tot 18°C bedraagt en dit bij een watertemperatuur van circa 4°C. Deze condities, die een hormonaal proces op gang brengen, worden meestal verwezenlijkt rond begin april. Zodra het vrouwtje in deze staat verkeert, valt dat de in haar nabijheid vertoevende mannetjes meteen op. De mannetjes beginnen dan aan hun verleidingsritueel: Met behulp van hun schaar richten ze zich op, waardoor hun robijnrode mannelijke buikjes zichtbaar worden. Het opgewonden vrouwtje plakt daarop haar eitjes, 3 tot 5 in getal, aan de onderkant van haar staart. Ze duwt vervolgens haar staart omhoog waarna een
onmiddellijke bevruchting door het verkozen mannetje volgt. Dit wil meteen ook zeggen dat de botel tijdens de paring geen monogaam gedrag vertoont. In de loop van de herfst zet het vrouwtje haar steeds meegedragen eitjes af tussen twee stenen in de luwte van het snelstromende water. De jongen komen uit aan het einde van de vorstperiode. Opmerkelijk is dat rechtshandige vrouwtjes bij de
paring altijd voor een linkshandig mannetje kiezen en andersom. Rechtshandige mannetjes zullen hun verleidingsritueel verzaken bij rechtshandige vrouwtjes. En andersom. Wat dat betreft zijn ze goed op elkaar ingespeeld.

Valsspelers
Zoals overal in de natuur bestaan er uitzonderingen op de algemene regel. Zo zijn er ook volwassen mannetjes die geen rood maar roze buikje hebben. Uitdagend doen ze hun staart omhoog alsof ze zojuist eitjes hebben gelegd. Ongeveer 8 % van de aanwezige mannetjes gaat op deze avances in, waarbij links- of rechtshandigheid geen enkele rol lijkt te spelen. Het leidt voor zover bekend echter nimmer tot concreet nageslacht. Dit laatste geldt evenzeer voor de met elkaar scharrelende vrouwtjes.


Dieet
Overwegend larven van diverse insectensoorten staan op zijn menu. Het staat daarnaast vast dat de botel zich ook wel aan kleine visjes en toevallige kadavers vergrijpt, wat dat betreft is hij een echte opportunist. Hij is echter bepaald geen omnivoor, vegetarisch materiaal laat hij resoluut links liggen. Of rechts.

Bedreigingen
In tegenstelling tot de meeste Europese diersoorten wordt de zoetwaterbotel niet bedreigd door vervuiling of klimaatverandering. Zijn grootste vijand is de mens, die er vanaf het begin van de twintigste eeuw altijd een gastronomische lekkernij in zag. Natuurlijke vijanden zijn vooral
roofvogels, marters en vossen. Om die reden weet de botel zich op meesterlijke wijze te camoufleren en kan hij, in het nauw gedreven, danig met zijn schaar zwaaien. Sinds 2003 staat het diertje op de Spaanse rode lijst in categorie III bis.

Als huisdier
Het spreekt voor zich dat de botel niet als huisdier mag worden gehouden, zowel in als buiten Spanje. Alleen Noord-Korea kent geen verbod, daar gelden andere regels, vooral met betrekking tot het aanlijnen.

Geluid
Maakt geen geluid in de vrije natuur doch kan in de pan lichtjes piepen. Dit wordt niet veroorzaakt door het dier zelf; stembanden zijn afwezig. Het piepen wordt uitsluitend veroorzaakt door het ontsnappen van de in het pantser aanwezige lucht die tijdens de verhitting uitzet.

Krabben
Omdat het dier geen poten heeft, kan het zich hiermee niet krabben om zich van hinderlijke parasieten te ontdoen. De botel lost dit op door de schaar te gebruiken, die zich in alle noodzakelijke richtingen laat wenden. Ook wil hij wel eens langs een steen schuren. De afgeschudde parasieten worden door de botel als eetwaar gezien.

Overlijden
Pas na 2 jaar (6 pantserwisselingen) is het dier volwassen. Daarna leeft het nog 1 tot 2 jaar, in hoge mate afhankelijk van de aan- of afwezigheid van bedreigingen. Zo het de botel gegund is om een natuurlijke dood door ouderdom te sterven, schaart de volledige kolonie in een ovale kring
om hem heen. In de binnenste ring zijn dan vooral de alfa mannetjes en volwassen vrouwtjes te zien, de jeugdigen en overige zwakken kijken vanuit een tweede of derde ovaal toe. We moeten dit niet zien als een vorm van palliatieve zorg, zelfs niet als medeleven, nieuwsgierigheid, leedvermaak of opluchting. Direct na het overlijden wordt hij namelijk opgegeten door de anderen, vooral omwille
van de in het pantser aanwezige kalk. Zo recycleert de natuur zichzelf.

Gastronomisch
Zowel het bezit van levende als van dode dieren, zelfs van onderdelen daarvan, is tegenwoordig strafbaar. Dit maakt de botel gastronomisch ongeschikt. Sinds de Europese Unie een zeer indringende sensibiliseringscampagne met bebording langs doorgaande Spaanse wegen voerde, behoort zelfs een
gastronomisch draagvlak binnen het illegale circuit vrijwel tot het verleden. Om het publiek niet teleur te stellen, werden diverse alternatieven ontwikkeld, zowel door chefkoks als door de conservenindustrie.

EU campagne
Ter bescherming van het bijna uitgestorven dier is de Europese Unie een sensibiliseringscampagne gestart: Red de Zoetwaterbotel. In diverse Europese landen wordt dat gedaan in de vorm van een advertentiecampagne in culinaire magazines. Voor de Nederlandse, Belgische, Franse en Luxemburgse lezersmarkt koos de EU voor de magazines Culinaire Saisonnier en KoksKoerier.
In Spanje is gekozen voor grote borden langs de doorgaande wegen: Red de Carreteras de Andaluciá. Het totale Europese promotiebudget bedraagt 40 miljoen euro voor een periode van 3 jaar.



De zoetwaterbotel behoorde in Granada altijd tot de favoriete tapas. Het alternatief dat hiervoor ontwikkeld werd, bestaat uit inktvisjes waarvan de tentakels verwijderd zijn. Zo ontstaat een lijfje dat uiterlijk op dat van de botel lijkt. Het lijfje wordt gevuld met een farce van kreeft, krab of langoustine. Deze Chiperones hebben de botel gastronomisch overbodig gemaakt.


Merchandising
De EU campagne heeft de zoetwaterbotel in Spanje een dermate status gegeven dat rond het diertje een merchandising is ontstaan. De Zweedse meubelgigant Ikea liet Olga Hölström een knuffelversie van de botel ontwerpen voor de kinderafdeling. Op marktpleinen overal in Spanje wordt tegen betaling van een miniem bedragje een boteltattoo op je arm gezet.



Bescherming van de kolonies
De kleine botelkolonies die in de Sierre Nevada nog bestaan, zijn omgeven door hekwerken met waarschuwingsborden rondom. Een afdeling van de politie is omgevormd tot Carreteraswacht.


Ambassadeurs
De EU heeft in bijna elk Europees land een ambassadeur benoemd voor een periode van drie jaar. Voor de Benelux is dat Norbert Koreman.